در علم فیزیک و مواد، کشش (Elasticity) توانایی یک جسم برای مقاومت در برابر نیروی منحرف‌کننده و بازگشت به اندازه و شکل اولیه خود با حذف تأثیر یا نیرو است. مفهوم کشش بیشتر در بحث تقاضا کاربرد دارد. در اقتصاد به درصد تغییر در مقدار تقاضا در نتیجه یک درصد تغییر در مقدار قیمت، کشش گفته می‌شود. کشش یک موضوع بنیادی اقتصاد خرد است و کاربردهای آن در بیشتر موضوعات مرتبط با اقتصاد خرد مشهود است. در این نوشتار تلاش خواهد شد ضمن بررسی مفهوم کشش، فرمول کشش تقاضا و همچنین محاسبه کشش تقاضا مورد بررسی قرار بگیرد.

کشش تقاضا چیست؟

«کشش» (Elasticity) به معنی درصد تغییر در یک متغیر نسبت به درصد تغییر در سایر عوامل مؤثر بر آن است. تحلیل نیروها یا متغیرهای تأثیرگذار بر تقاضا و تخمین صحیح از اثر آن‌ها بر فروش، برای واحد تولیدی مهم است. در این صورت واحد تولیدی می‌تواند بهترین تصمیمات را در کوتاه‌مدت بگیرد و برنامه رشد بلندمدت خود را تنظیم کند.

تغییر در «مقدار تقاضا» در نتیجه تغییر در یکی از عوامل موثر بر آن را «کشش تقاضا» (Demand Elasticity) می‌گویند که به صورت درصد بیان می‌شود. یک مثال بسیار روشن از کشش در جهان امروزی تاثیر ویروس کرونا بر کشش صنعت نفت است. نفت به‌ طور کلی یک کالای بسیار بی‌کشش است.

به عبارتی تغییرات افزایشی یا کاهشی در تقاضا، تاثیر کمی بر قیمت هر بشکه نفت دارد. با کاهش تقاضای جهانی برای نفت طی ماه‌های مارس و آوریل سال 2020 و افزایش عرضه و کمبود فضای ذخیره‌سازی، در 20 آوریل 2020، قیمت نفت خام بازار آتی با قیمت منفی معامله شد.

در پاسخ به این کاهش چشم‌گیر تقاضا، اعضای اوپک تصمیم گرفتند که تولید خود را تا پایان ژوئن ۲۰۲۰ حدود 9/7 میلیون بشکه در روز کاهش دهند که بزرگترین کاهش تولید در تاریخ اوپک بود.

مفاهیم کلیدی مرتبط با کشش تقاضا را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد.

• کشش یک مفهوم اقتصادی و پرکاربرد در اقتصاد خرد است.
• کشش تقاضا به درجه تغییر مقدار تقاضا در نتیجه تغییر در قیمت یا درآمد اشاره دارد.
• اگر تقاضا برای کالا یا خدمات در زمان تغییر قیمت یا درآمد، بدون تغییر باقی بماند گفته می‌شود که تقاضا بی‌کشش است.
• نمونه‌ایی از کالاهای باکشش عبارتند از کالاهای لوکس، مواد غذایی و نوشیدنی‌های خاص.
• نمونه‌‌ای از کالاهای بی‌کشش عبارتند از تنباکو، سیگار و داروهای حیاتی مانند انسولین.
• کشش تقاضا با تقسیم درصد تغییر در مقدار تقاضا بر درصد تغییر در قیمت یا درآمد محاسبه می‌شود. در نمودار زیر محور مقدار (Q) و محور قیمت (P) است.

تفاوت شیب و کشش تقاضا

یک اشتباه رایج و همیشگی، یکسان دانستن شیب با کشش است. شیب منحنی تقاضا در طول تابع تقاضا ثابت است. اما کشش در طول منحنی تقاضا ثابت نیست و در مکان‌های مختلف آن، مقادیر مختلفی دارد. همچنین در قسمت‌های پایین منحنی تقاضا که شیب کمتر است، مقدار کشش بیشتر است.

در نقاط بالایِ منحنی تقاضا هم که شیب زیاد است، مقدار کشش کمتر است. دلیل این امر این است که در قیمت‌های پایین، یک تغییر قیمتی کوچک، سبب تغییرات بزرگتری در مقدار تقاضا می‌شود.

همچنین در قسمت‌های بالای منحنی تقاضا یک تغییر بزرگ در قیمت سبب تغییرات کمتر در مقدار تقاضا می‌شود. بنابراین کشش در این نقاط کمتر است.

در صورتی که یک تایع تقاضا داشته باشیم که از دو طرف محور مقدار (Q) و محور قیمت (P) را قطع کرده باشد، در بخش وسط تابع تقاضا (نقطه B) کشش مساوی با یک خواهد بود. در مقادیر بالاتر از این نقطه کشش بالاتر از یک و در نقاط پائین‌تر این نقطه نیز کشش کمتر از یک خواهد بود. این موضوع در شکل زیر نشان داده شده است.

انواع کشش تقاضا

انواع مختلف حالات کشش تقاضا در فهرست زیر آورده شده است.

• کشش واحد یا یک
• کشش بیشتر از واحد (تقاضای باکشش)
•  کشش کمتر از واحد (تقاضای کم‌کشش)
• کشش برابر صفر (تقاضای بی‌کشش)

کشش واحد یا یک

کشش واحد حالتی است که درصد تغییرات در مقدار تقاضا برابر درصد تغییرات در قیمت باشد. عکس‌العمل خریداران برابر با تغییرات در قیمت است. یعنی به هر میزانی که قیمت تغییر کند مقدار تقاضا به همان نسبت و در جهت عکس تغییر می‌کند.

در این‌ حالت منحنی تقاضا شیب معمولی (نه بسیار زیاد نه بسیار کم) دارد. کشش واحد در مورد کالاهایی صادق است که در دو دامنه بسیار ضروری یا غیرضروری قرار نمی‌گیرند. از جمله این کالاها می‌توان به فرش و رادیو اشاره کرد. به عبارتی کشش واحد در مورد کالایی صادق است که غیر ضروری هستند و نقش اساسی در زندگی افراد ندارند.

کشش بیشتر از واحد (تقاضای باکشش)

در این نوع کشش، درصد تغییرات در مقدار تقاضا، بزرگتر از درصد تغییرات در قیمت است. در این حالت به هر نسبتی که قیمت تغییر کند مقدار تقاضا به نسبت بیشتری در جهت معکوس تغییر می‌کند. شیب منحنی تقاضا در این‌حالت خفیف است.

 کشش کمتر از واحد (تقاضای کم‌کشش)

در این حالت درصد تغییرات در تقاضا کوچکتر از درصد تغییرات در قیمت است. در این شکل خاص از کشش، اگر قیمت تغییر کند مصرف‌کننده عکس‌العمل شدیدی نشان نمی‌دهد.
این کشش در مورد کالاهای ضروری صادق است که جامعه به آن‌ها نیاز فراوان دارد (مانند گوشت و نان). شیب منحنی تقاضا در این حالت بسیار زیاد است.

کشش برابر صفر (تقاضای بی‌کشش)

در این حالت تغییرات قیمت کالا، تغییری در مقدار تقاضا ایجاد نمی‌کند. در چنین وضعیتی هر اندازه قیمت تغییر کند، مقدار تقاضا هیچ‌گونه تغییری نمی‌‌کند. منحنی تقاضا در این حالت به شکل خطی عمودی است.

این نوع کشش به کالاهای بسیار ضروری اشاره دارد. به عنوان مثال، انسولین محصولی بسیار بی‌کشش است. برای افراد مبتلا به دیابت که به انسولین نیاز دارند، تقاضا به قدری زیاد است که افزایش قیمت تأثیری بر مقدار تقاضا ندارد.

در کشش صفر، کاهش قیمت نیز تاثیری بر مقدار تقاضا ندارد. این موضوع به آن دلیل است که انسولین برای افراد دیابتی یک کالای حیاتی است و به صورت روزانه یا هفتگی باید دوز خاصی از آن مصرف شود. کاهش قیمت نیز تاثیر بر مصرف انسولین ندارد زیرا استفاده از آن تنها در دوزهای مشخص و برای افراد مبتلا به دیابت کاربرد دارد.

با توجه به اهمیت مفهوم کشش در درک مباحث اقتصاد خرد، «سایت» اقدام به تهیه یک فیلم 9 ساعت و 3۲ دقیقه‌ای در زمینه اقتصاد خرد کرده است که لینک آن در ادامه آورده شده است.

کشش قیمتی تقاضا چیست؟

کشش تقاضا به میزان حساسیت تقاضا به تغییرات سایر عوامل اقتصادی مانند قیمت یا درآمد اشاره دارد. «کشش قیمتی تقاضا» (Price Elasticity of Demand) به صورت درصد تغییر در مقدار تقاضا در نتیجه درصد تغییر در قیمت تعریف می‌شود.

فیلم آموزشی مرتبط

به بیانی دیگر، مفهوم کشش، واکنش مصرف‌کننده در برابر تغییرات قیمت کالا است. کشش قیمتی یک عامل بسیار مهم برای تولید است.

استراتژی یک تولیدکننده برای تغییر قیمت کالاها در طی زمان به چندین عامل از جمله کشش قیمتی آن کالا بستگی دارد. با افزایش قیمت در یک کالای با کشش، درآمد تولیدکننده کاهش می‌یابد و سیاست مشابه برای کالای کم‌کشش اثری معکوس خواهد داشت.

عوامل موثر بر کشش قیمتی تقاضا

عوامل موثر بر کشش قیمتی تقاضا را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

• هر چه تعداد جانشین‌های یک کالای مشخص بیشتر باشد، کشش قیمتی آن نیز بیشتر خواهد بود. افزایش قیمت کالایی که جانشین‌های زیادی دارد، مصرف‌کننده را به مصرف کالای جانشین ترغیب می‌کند.
  به طور مثال، آب معدنی‌ کشش بالایی دارد زیرا جانشین‌‌های زیادی می‌توان برای آن پیدا کرد. با افرایش قیمت یک برند خاص از آب معدنی، مصرف‌کنند‌گان به سمت مصرف سایر‌ برندهای آب معدنی یا آب آشامیدنی معمولی خواهند رفت.
• هر چه سهم بیشتری از درآمد فرد صرف یک کالا شود، کشش تقاضای آن کالا بیشتر خواهد شد. به عنوان مثال افراد به تغییر قیمت کالایی که بخش کوچکی از درآمد آن‌ها را به خود اختصاص می‌دهد (مانند نمک) نسبت به کالایی که بخش بزرگی از درآمد او را به خود اختصاص می‌دهد (مانند اجاره‌خانه‌) حساسیت کمتری نشان می‌دهند.
• هرچه تعداد کاربردهای یک کالا بیشتر باشد، کشش قیمتی آن نیز بیشتر خواهد بود. افزایش قیمت کالایی مانند آلومینیوم که کاربردهای متعددی دارد، سبب می‌شود تا از آن در موارد کم‌اهمیت‌تر، استفاده کمتری شود.
• برای هر کالای مشخص، هر چه قیمت کمتر باشد، واکنش مصرف‌کننده نسبت به تغییرات قیمت و در نتیجه کشش آن کمتر است.
• هر چه طول دوره زمانی تصمیم‌گیری بیشتر باشد، کشش تقاضا بیشتر خواهد شد زیرا امکان یافتن کالاهای مشابه و جانشین در بلندمدت افزایش خواهد یافت.

نحوه محاسبه کشش تقاضا

کشش قیمتی تقاضا را می‌توان به دو شکل کمانی و نقطه‌ای محاسبه کرد. در ادامه این دو روش شرح داده خواهند شد.

روش کمانی محاسبه کشش تقاضا

کشش یا حساسیت، تغییرات تقاضا را بین دو نقطه قیمتی بر روی منحنی تقاضا نشان می‌دهد. در شکل زیر کشش قیمتی بین دو نقطه A و B محاسبه می‌شود. از آن‌جا که در طول منحنی تقاضا کشش ثابت نیست، باید برای محاسبه کشش ابتدا نقطه مبدا را مشخص کنید. در ادامه در دو حالت، کشش مکانی با توجه به نقطه مبدا یا شروع تغییر قیمت نشان داده شده است.

حالتی که نقطه A مبدأ حرکت باشد

در حالتی که A نقطه حرکت باشد، کشش قیمتی به صورت زیر محاسبه می‌شود.

$$e_{x}=frac{triangle(Q_{x})}{triangle(P_{x})}timesfrac{text{d}P_{x}}{text{dQ}x}$$

به عنوان مثال فرض کنید در جدول زیر قیمت‌های P1 و P2 و مقادیر متناظر با آن‌ها یعنی Q1 و Q2 را داشته باشیم و نقطه مبدا اولیه، A باشد.

قیمت (P)	مقدار (Q)
1 =P1	1 =Q1
5 =P2	5 =Q2

در این حالت کشش قیمتی تقاضا به صورت زیر محاسبه خواهد شد.

$$e_{d} =- frac{3-1}{5-1}timesfrac{7}{1}=-(-7)=7$$

علامت منفی نشان‌دهنده رابطه منفی بین قیمت و مقدار در تابع تقاضا است. برای این‌ که امکان مقایسه کشش‌های برآوردی با همدیگر وجود داشته باشد، این مقدار در یک منفی ضرب می‌شود تا کشش، مثبت گزارش شود.

حالتی که B نقطه حرکت باشد

فرض کنید در جدول زیر قیمت‌های P1 و P2 و مقادیر متناظر با آن‌ها یعنی Q1 و Q2 را داشته باشیم و نقطه مبدا اولیه، B باشد.

قیمت (P)	مقدار (Q)
5 =P1	3 =Q1
7 =P2	1 =Q2

در این حالت کشش قیمتی تقاضا به صورت زیر محاسبه می‌شود.

$$e_{d} =- frac{1-2}{7-5}timesfrac{5}{3}=-(-1.67)=1.67$$

فرمول کشش تقاضا (کشش نقطه‌ای)

کشش نقطه‌ای به صورت کشش تقاضا در یک نقطه بر روی منحنی تقاضا تعریف می‌شود. برای این‌کار فاصله دو نقطه در کشش کمانی، آن‌ قدر کوچک و کوچکتر می‌شود تا دو نقطه تبدیل به یک نقطه شوند. در این صورت فرمول کشش قیمتی تقاضا به صورت زیر خواهد بود.

$$e_{d}=frac{triangle(Q)}{triangle(P)}timesfrac{P}{Q}=frac{text{d}Q}{text{d}P}$$

این رابطه بیان‌گر درصد تغییر در مقدار تقاضا در نتیجه درصد تغییر در قیمت است. نکته مهم در این زمینه این است که کشش، معکوس شیب منحنی است. نرخ تغییر تابع تقاضا نسبت به قیمت در یک نقطه خاص نیز، یک تعریف دیگر از کشش است.

کشش درآمدی تقاضا

کشش درآمدی تقاضا عبارت است از درصد تغییرات مقدار تقاضا در نتیجه درصد تغییر در مقدار درآمد. کالاها براساس کشش درآمدی به صورت زیر دسته‌بندی می‌شوند.

• کالای عادی: کشش درآمدی بیشتر از صفر
• کالای لوکس: کشش درآمدی بزرگتر از یک
• کالای ضروری: کشش درآمدی بین صفر و یک
• کالای مستقل از درآمد: کشش درآمدی مساوی صفر
• کالای پَست: کشش درآمدی کوچکتر از صفر

فرمول کشش درآمدی تقاضا

کشش درآمدی تقاضا به صورت زیر محاسبه می‌شود. در رابطه زیر، «I» بیان‌گر درآمد است.

$$ei_{d}=frac{triangle(Q)}{triangle(I)}timesfrac{I}{Q}times100=frac{text{d}Q}{text{d}I}frac{I}{Q}$$

منحنی اِنگل

«منحنی انگل» (Engel Curve) رابطه درآمد (I) و مقدار تقاضا (Q) را نشان می‌دهد. بنابراین کشش درآمدی را می‌توان در هر نقطه‌ای روی منحنی انگل اندازه‌گیری کرد. اگر منحنی انگل، خطی باشد و از مبدا مختصات عبور کند، کشش در همه نقاط آن برابر با 1 خواهد بود. در شکل زیر منحنی انگل نشان داده شده است.

اگر منحنی انگل موازی محور درآمد (I) باشد، کشش درآمدی صفر (e=0) است زیرا با تغییر درآمد مقدار تقاضا تغییر نمی‌کند. اگر منحنی انگل موازی محور مقدار تقاضا باشد، کشش درآمدی آن بی‌نهایت خواهد بود.

همچنین در صورتی که منحنی انگل شیب منفی داشته باشد کشش درآمدی منفی است و اگر منحنی انگل شیب مثبت داشته باشد کشش درآمدی نیز مثبت خواهد بود. شکل‌های مختلف منحنی انگل را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

کشش متقاطع تقاضا

کشش متقاطع به صورت عکس‌العمل یا حساسیت یک کالای مشخص به تغییرات قیمت یک کالای دیگر تعریف می‌شود. حالات مختلف کشش متقاطع را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

• اگر دو کالای مرتبط، جانشین همدیگر باشند کشش متقاطع آن‌ها مثبت خواهد بود (مانند قند و شکر).
• اگر دو کالای مرتبط، مکمل باشند، کشش متقاطع آن‌ها منفی خواهد بود. (مانند قند و چای).
• در صورتی که دو کالا ارتباطی باهم نداشته باشند، تغییر قیمت یکی از آن‌ها بر مقدار تقاضای دیگری تأثیر ندارد. در این حالت کشش متقاطع صفر خواهد بود (مانند گندم و خودکار).

فرمول کشش متقاطع

محاسبه کشش متقاطع با استفاده از رابطه زیر انجام می‌گیرد.

$$e_{xy}=frac{triangle(Q_{x})}{triangle(P_{y})}timesfrac{text{d}P_{y}}{text{dQ}x}$$

معرفی فیلم آموزش اقتصاد خرد – بخش اول

این نوشتار تلاشی برای توضیح‌ یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین موضوعات اقتصاد خرد، یعنی کشش بود. مفهوم کشش تقاضا همراه با شیوه محاسبات آن از جمله موضوعاتی بود که در این بخش مرور شدند.

با توجه به اهمیت موضوع کشش در اقتصاد خرد و همچنین برنامه‌ریزی در تولید و فروش شرکت‌ها، سایت اقدام به تهیه یک فیلم آموزشی ۹ ساعت و ۳۲ دقیقه‌ای در زمینه آموزش اقتصاد خرد کرده است. بخش اول این فیلم شامل دو درس است.
درس اول این فیلم آموزشی از چند بخش تشکیل شده است. در بخش اول مفهوم تابع تقاضا، منحنی تقاضا و همچنین مهم‌ترین عوامل موثر بر تقاضا بررسی شده است.

در بخش دوم این فیلم آموزشی نیز مبحث تابع عرضه تدریس می‌شود. در این بخش تابع و منحنی عرضه و همچنین مهم‌ترین عوامل موثر بر تابع عرضه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در بخش سوم از درس اول مفهوم تعادل و شیوه استخراج قیمت‌ها و مقادیر تعادلی بحث می‌شود.

در بخش چهارم از درس اول افتصاد رفاه و مسائل و موضوعات مربوط به دخالت دولت در اقتصاد درس داده شده است. در بخش پایانی درس اول نیز اثرات مالیات‌ها بر توابع عرضه، تقاضا و رفاه بررسی خواهد شد.

در درس دوم این نوشتار به صورت تفصیلی و کامل موضوع کشش بررسی شده است. در این درس تعریف و مفهوم کشش، انوع مختلف کشش و تقسیم‌بندی کالاها براساس کشش به صورتی کامل تشریح می‌شود. در انتها نیز اثرات کشش بر مالیات براساس روابط ریاضی و مفهومی بیان شده است.

جمع‌بندی

این نوشتار در زمینه کشش، تعریف‌ها، انواع و فرمول محاسبه آن‌ها بود. کشش و انواع مختلف آن از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مباحث در اقتصاد خرد هستند.

باکشش یا بی‌کشش بودن کالاها، می‌تواند به مصرف‌کنندگان کمک کند تا هنگام خرید یا زمان مناسب خرید، تصمیمات آگاهانه بگیرند. این موضوع به بهینه‌ شدن مخارج بودجه‌ای افراد کمک بسیار زیادی می‌کند.

کاربردهای کشش قیمتی در برنامه‌ریزی کسب‌وکارها برای فروش، افزایش تولید یا افزایش قیمت تا حد زیادی به کشش بستگی دارد. درک این‌که آیا کالاها یا خدمات یک کسب‌و‌کار باکشش هستند یا خیر، برای موفقیت شرکت ضروری است.

شرکت‌هایی که یک کالا یا خدمت باکشش تولید می‌کنند با سایر مشاغل در قیمت آن کالا یا خدمات در رقابت هستند. این شرکت‌ها برای باقی‌ماندن در رقابت باید حجم فروش بالایی داشته باشند.

از سوی دیگر، شرکت‌هایی که محصولات آن‌ها کم‌کشش یا بی‌کشش هستند، در صورت افزایش قیمت، تغییرات یا کاهش محسوسی در مقدار خریداری شده از کالاها و خدمات‌ آن‌ها رخ نمی‌دهد و از مزیت قیمتی برخوردار می‌شوند.

فراتر از قیمت‌ها، کشش یک کالا یا خدمات به طور مستقیم بر نرخ حفظ مشتری یک شرکت تأثیر می‌گذارد. کسب‌وکارها اغلب تلاش می‌کنند تا کالاها یا خدماتی را بفروشند که تقاضای کم‌کششی دارند.

انجام این کار به این معنی است که مشتریان، وفادار می‌مانند و حتی در مواجهه با افزایش قیمت به خرید کالا یا خدمات ادامه می‌دهند.

سوالات متداول مربوط به کشش تقاضا

در ادامه مهم‌ترین سوالات متداول مربوط به کشش ارائه شده است.

کشش چیست ؟

یک مفهوم اقتصادی که میزان حساسیت تغییر یک متغیر نسبت به تغییرات در یک متغیر دیگر را می‌سنجد.

تقاضای باکشش چیست ؟

زمانی که کشش تقاضا بیشتر از یک باشد و درصد تغییر در مقدار تقاضا بیشتر از درصد تغییر در قیمت است. به بیانی دیگر حساسیت تقاضا به تغییرات قیمتی زیاد است.

تقاضای کم‌کشش چیست ؟

در این حالت درصد تغییر در مقدار تقاضا کوچکتر از درصد تغییر در قیمت است. به عبارتی حساسیت تقاضا به تغییرات قیمت ناچیز است.

کشش قیمت تقاضا چیست ؟

کشش قیمتی تقاضا درصد تغییر در مقدار تقاضا در نتیجه درصد تغییر در قیمت است.

کشش واحد چیست ؟

کشش واحد یا یک نشان می‌دهد که درصد تغییر در مقدار تقاضا با درصد تغییر در قیمت برابر است.