«پایه پولی» (Monetary Base) یا «پول پرقدرت» (Powerful Money) سکه و اسکناس منتشر شده توسط بانک مرکزی است که یا در دست مردم قرار دارد یا توسط آن‌ها به صورت سپرده در بانک‌ها نگهداری می‌شود. این معیار در بین تمامی معیارهای اندازه‌گیری عرضه پول، بالاترین قدرت نقدشوندگی را دارد. از پایه پولی به عنوان پول پرقدرت نیز اسم برده می‌شود. این نام‌گذاری به دلیل ضریب فزاینده پولی است که سبب می‌شود یک افزایش معین در پایه پولی منجر به افزایش چند برابری آن در کل عرضه پول شود. در این نوشتار به بررسی تعریف پایه پولی و مفاهیم مربوط به آن خواهیم پرداخت.

پایه پولی چیست؟

در اقتصاد، پایه پولی در یک کشور، کل مقدار پول ایجاد شده توسط مرکزی است. اطلاع از پایه پولی و اجزای آن، نقشی مهم در تحلیل بنیادی و تشخیص روند بازار برای معامله‌گران در بازارهای مالی جهانی دارد. پایه پولی همچنین با عنوان «پولِ پایه» نیز در اقتصاد شناخته می‌شود. بنابراین پولِ پایه شامل موارد زیر است.

• کل سکه و اسکناسی که در گردش عمومی است.
• سکه و اسکناسی که در بانک‌ها سپرده‌گداری شده است.
• ذخایر بانک‌های تجاری که در بانک مرکزی نگهداری می‌شود.

برای درک بهتر مفهوم پولِ پایه، فرض کنید که کشور فرضی Z دارای 250 میلیون دلار اسکناس و سکه است که برای استفاده عمومی در گردش است. بانک‌های تجاری همچنین 100 میلیون دلار پول نقد در خزانه‌ خود و 150 میلیون دلار ذخیره نقدی در بانک مرکزی کشور Z دارند. در مجموع، پولِ پایه کشور فرضی Z معادل با 500 میلیون دلار خواهد بود.

حال فرض کنید بانک مرکزی کشور فرضی Z تصمیم بگیرد برخی اوراق قرضه دولتی را بازخرید کند و پولِ پایه را افزایش دهد. اگر بانک مرکزی 50 میلیون دلار از اوراق قرضه دولتی را بازخرید کند، 50 میلیون دلار به صورت نقدی به حساب ذخیره بانک واریز می‌کند. با انجام این کار، پایه پولی کشور Z معادل 50 میلیون دلار افزایش می‌یابد و در مجموع به 550 میلیون دلار می‌رسد.

پایه پولی را نباید با حجم پول اشتبا گرفت. حجم پول شامل کل سکه و اسکناس در گردش، به‌اضافه انواع خاصی از سپرده‌ها در نزد بانک‌های تجاری است. پولِ پایه بخشی از عرضه پول یک کشور است و به وجوهی اشاره دارد که دارای بالاترین قدرت نقدشوندگی در بین تعاریف مختلف پول هستند. هنگامی که بانک‌های مرکزی وجوه جدیدی برای خرید اوراق قرضه در بانک‌های تجاری ایجاد می‌کند، بانک‌ها شاهد افزایش ذخایر خود هستند که سبب انبساط پایه پولی می‌شود.

پولِ پایه، یک مجموعه پولی است که به طور گسترده مورد استناد قرار نمی‌گیرد و با عرضه پول متفاوت است، اما با این وجود بسیار مهم است. معیار M1 تعریف محدودی از عرضه پول ارائه می‌دهد که شامل سکه و اسکناس در دست مردم به اضافه سپرده‌های دیداری است. معیار M2 نیز تعریفی دیگر از عرضه پول است که شامل تمام عناصر موجود در معیار M1 به‌اضافه «شبه پول» (Quasi Money) است. شبه پول شامل موارد زیر است.

• سپرده‌های پس‌انداز
• اوراق بهادار بازار پول
• صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک
• سایر سپرده‌های مدت‌دار

شبه پول دارای قدرت نقدشوندگی کمتری نسبت به M1 است، اما می‌تواند به سرعت به پول نقد یا سپرده‌های مبتنی بر چک تبدیل شوند. M3 معیاری دیگر از عرضه پول است که شامل M2 به‌اضافه موارد زیر است.

• سپرده‌های مدت‌دار بزرگ
• وجوه بازار پول نهادی
• قراردادهای بازخرید کوتاه‌مدت
• دارایی‌‌های نقدی بزرگتر

بنابراین نباید پولِ پایه را با عرضه پول اشتباه گرفت. پولِ پایه شامل دارایی های غیرنقدی مانند سپرده‌های مطالبه، سپرده‌های مدت‌دار یا چک نمی‌شود. عرضه پول مفهومی بسیار وسیع‌تر از پولِ پایه است. به بیانی‌ دیگر می‌توان گفت که عرضه پول شکلی توسعه‌یافته از تعریف پولِ پایه است.

عوامل موثر بر پایه پولی کدامند ؟

برخی از مهم‌ترین عوامل موثر بر پولِ پایه که بیشترین تاثیر را در حجم و اندازه پولِ پایه می‌توانند داشته باشند در ادامه فهرست شده است.

• عملیات بازار باز
• نرخ بهره و ذخیره قانونی
• سیاست‌های پولی

در ادامه تاثیر این عوامل بر پولِ پایه مورد بحث قرار می‌گیرد.

عملیات بازار باز

عملیات بازار باز از ابزارهای سیاست پولی است که به طور مستقیم پولِ پایه را منبسط یا منقبض می‌کند. پولِ پایه در طی اجرای سیاست پولی توسط بانک مرکزی دست‌کاری می‌شود. بانک مرکزی پولِ پایه را از طریق عملیات بازار باز و خرید و فروش اوراق قرضه دولتی تغییر می‌دهد. به عنوان مثال، اگر بانک مرکزی از بانک‌های تجاری، اوراق قرضه دولتی بخرد، مبالغی جدید به سپرده‌های ذخیره بانک‌ها در بانک مرکزی اضافه می‌کند. این سپرده‌ها بخشی از پولِ پایه هستند و بنابراین خرید اوراق قرضه دولتی سبب تغییر و دست‌کاری در پایهِ پولی می‌شوند.

نرخ بهره و ذخیره قانونی

بانک مرکزی همچنین می‌تواند با دست‌کاری نرخ بهره و ذخایر قانونی، بر فعالیت‌های بانکی تأثیر بگذارد. تغییر نرخ بهره و ذخایر قانونی بانک‌ها سبب تغییرات در پولِ پایه می‌شوند. بسته به نوع سیاست اجرا شده، پولِ پایه می‌تواند افزایش یا کاهش یابد. پولِ پایه به طور سنتی پول پرقدرت نیز نامیده می‌شود زیرا هرنوع افزایش در پایه پولی از طریق ضریب فزاینده پولی، سبب افزایش چند برابری آن در کل عرضه پول می‌شود.

سیاست‌های پولی

به طور کلی فرض می‌شود که سیاست پولی، نرخ بهره را هدف‌گذای می‌کند. نرخ‌های بهره توسط بانک مرکزی دست‌کاری می‌شوند تا نرخ تورم موردنظر بانک مرکزی هدف‌گذاری شود. بانک مرکزی با افزایش یا کاهش در نرخ بهره سبب کاهش یا افزایش حجم تقاضا در دوره‌های رونق و رکود می‌شود و پولِ پایه را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

با توجه نقش و جایگاه پولِ پایه در تحلیل‌‌های پولی و مالی و اثرات گسترده آن بر تامین مالی صنایع تولیدی، «سایت» اقدام به تهیه یک فیلم آموزشی در زمینه تامین مالی در بازار سرمایه کرده که لینک آن در ادامه آورده شده است.

تفاوت پایه پولی و نقدینگی چیست ؟

عرضه پول مفهومی بسیار فراتر از پولِ پایه است و دارایی‌های دیگری را نیز شامل می‌شود که ممکن است از نظر شکل نقدشوندگی در درجه پائین‌تری قرار داشته باشند. عرضه پول را همچنین می‌توان برحسب تعریف به M3 ،M2 ،M1 و M4 تقسیم کرد که هر کدام جنبه متفاوتی از دارایی‌های یک کشور را نشان می‌دهند. وجوه پولِ پایه عموماً در سطوح پایین‌تر عرضه پول نگهداری می‌شوند. به بیانی دیگر، پولِ پایه نسبت به تمامی تعاریف عرضه پول، قدرت نقدشوندگی بالاتری دارد. پولِ پایه در بیشتر کشورها توسط بانک مرکزی، کنترل می‌شود. آن‌ها می‌توانند پولِ پایه را از طریق عملیات بازار باز یا سیاست‌های پولی تغییر دهند.

برای بسیاری از کشورها، دولت می‌تواند با خرید و فروش اوراق قرضه دولتی در بازار آزاد، کنترل خود را بر پولِ پایه حفظ کند. در سطح خانوار نیز، پولِ پایه شامل کلیه اسکناس‌ها و سکه‌های در اختیار خانوار و هرگونه وجوه موجود در حساب‌های سپرده بانکی است. عرضه پول یک خانوار ممکن است به گونه‌ای گسترش یابد که شامل هر نوع اعتبار موجود در کارت‌های اعتباری، بخش‌های استفاده ‌نشده از خطوط اعتباری و سایر وجوه قابل تبدیل به بدهی شود.

پولِ پایه به عنوان ارز در گردش یا سپرده‌گذاری شده در بانک‌ها به علاوه ذخایر بانک‌های تجاری است که نزد بانک‌ مرکزی نگهداری می‌شود. در بسیاری از اقتصادها این امر رایج است که دولت‌های ایالتی و محلی در بانک مرکزی سپرده دارند. این سپرده‌ها بخشی از پولِ پایه محسوب می‌شوند. نقدینگی یک ویژگی مهم ابزارهای مالی است که باید در تعاریف گسترده پول گنجانده شود. نقدشوندگی یک ابزار مالی شامل ویژگی‌های خاص‌ی است که در ادامه فهرست شده است.

• قابلیت معامله
• قابل انتقال
• بازارپذیری
• تبدیل‌پذیری
• قابلیت تقسیم

از نظر بازار، نقدینگی به طور کلی به توانایی فروش سریع دارایی‌ها در حجم زیاد، بدون تأثیر قابل توجه بر قیمت آن‌ها اشاره دارد. از نظر ابزارهای مالی، نقدینگی به صورت کلی به آن دسته از دارایی‌هایی اطلاق می‌شود که می‌توانند به سرعت و بدون از دست دادن ارزش قابل توجه، به یک وسیله مبادله تبدیل شوند. فقط ابزارهای مالی با نقدشوندگی بالا را می‌توان به عنوان جایگزین نزدیک برای وسیله مبادله در نظر گرفت و در پول گسترده قرار داد.

بنابراین نقدینگی شامل پولِ پایه به‌اضافه ضریب «فزاینده پولی» (Increasing Monetary Coefficient) است. یک اشتباه رایج این است که برخی افراد نقدینگی را تنها شامل پولِ پایه می‌دانند در حالی که ضریب فزاینده پولی ناشی از فعالیت‌های بانک‌های تجاری و تبادلات اقتصادی مردم نیز، بخش بزرگی از نقدینگی را تشکیل می‌دهد. مهم‌ترین رکن‌های موثر بر نقدینگی یک کشور نیز شامل موارد زیر هستند که هر کدام اثراتی متفاوت بر میزان و حجم نقدینگی دارند.

• بانک مرکزی
• نظام بانکی
• مردم
• دولت
• بخش خارجی

اجزای پایه پولی کدامند ؟

پولِ پایه تنها از سمت بدهی ترازنامه بانک مرکزی محاسبه می‌شود، بنابراین بانک مرکزی تنها صادرکننده پولِ پایه است. اجزای پایه پولی بر اساس اقلام سمت بدهی ترازنامه بانک مرکزی، شامل اسکناس و مسکوک در دست مردم و سپرده‌های بانک‌ها و موسسات اعتباری در نزد بانک مرکزی است. پولِ پایه را از جنبه منابع و مصارف می‌توان محاسبه کرد. در ادامه اجزای منابع و مصارف پولِ پایه ارائه شده است.

بخش مصارف پایه پولی چیست ؟

مصارف پولِ پایه بانک مرکزی را می‌توان به صورت زیر فهرست کرد. این موارد، پولِ پایه را از سمت مصارف محاسبه می‌کند.

• سپرده‌های قانونی بانک‌ها نزد بانک مرکزی
• سپرده های دیداری بانک‌ها نزد بانک مرکزی
• اسکناس و مسکوک در دست اشخاص
• اسکناس و مسکوک نزد بانک‌ها و موسسات اعتباری غیر بانکی

بخش منابع پایه پولی چیست ؟

ٰمنابع پولِ پایه بانک مرکزی را می‌توان به صورت زیر فهرست کرد. این موارد، پولِ پایه را از سمت منابع محاسبه می‌کنند.

• طلا
• دارایی‌های خارجی
• دارایی ترازنامه
• بانک‌های بدهکار
• خالص دارایی‌ها

رابطه پایه پولی و ضرب فزاینده

در اقتصاد پولی، «ضریب فزاینده پول» (Money Multiplier) یکی از نسبت‌های مرتبط و نزدیک به پولِ پایه است. به حداکثر مقدار پولی که یک بانک تجاری می‌تواند با توجه به مقدار معینی از پول بانک مرکزی ایجاد کند، ضریب فزاینده پولی گفته می‌شود. در یک سیستم بانکی با کسری ذخایر که دارای الزامات ذخیره قانونی است، مجموع وام‌هایی که بانک‌های تجاری مجاز به اعطای آن هستند (پول‌هایی که بانک تجاری به طور قانونی می‌توانند ایجاد کنند) برابر با ضریبی از مقدار ذخایر است.

به عبارتی، ضریب فزاینده پولی ضریبی است که نشان می‌دهد، سیستم بانکی چند برابر سپرده‌ای که در اختیار دارد، پول بانکی خلق کرده است. ضریب فزاینده پولی، معکوس نرخ ذخیره قانونی است. ضریب فزاینده پول با استفاده از فرمول زیر محاسبه می‌شود.

$$m= frac{1}{RR}$$

تعریف نمادهای فرمول بالا به صورت زیر است.

• «m»: ضریب فزاینده
• «RR»: نرخ ذخیره قانونی

با توجه به فرمول بالا، هرچه نرخ ذخیره قانونی بانک‌ها کمتر باشد، توانایی خلق پول بانک‌ها نیز افزایش خواهد یافت. این فرمول نشان می‌دهد که هر اندازه نرخ سپرده قانونی بانک‌های تجاری در نزد بانک مرکزی بیشتر باشد، قدرت ایجاد پول بانک‌ها کم‌تر می‌شود. با کاهش قدرت خلق پول بانک‌های تجاری، حجم کلی نقدینگی جامعه به سمت مقدار پولِ پایه میل می‌کند.

پایه پولی در ایران

در این بخش مروی بر وضعیت پولِ پایه در ایران از جنبه منابع و مصارف خواهد شد. در نمودار زیر اجزاء پولِ پایه در ایران حسب منابع و مصارف بانک مرکزی به تصویر کشده شده است.

داده‌های منتشر شده بانک جهانی نشان می‌دهد که پولِ پایه ایران تا سپتامبر ۲۰۱۸ در حدود 2345100000 میلیارد بوده است که بالاترین مقدار در طی ۵۰ سال اخیر به شمار می‌رود. در سال ۱۹۷۳ پایه پولی ایران حدود 141600 میلیارد ریال بوده است. این آمار نشان می‌دهد که در طی ۵۰ سال اخیر حجم پولِ پایه حدود ۱۶۵۰۰ برابر شده است. در ادامه وضعیت پایه پولی در ایران بر حسب منابع و مصارف تا سال ۲۰۱۸ ارائه شده است.

• پایه پولی برحسب منابع: داده‌های مطالبات از بانک‌ها در مارس 2018 حدود 1320300000 میلیارد ریال گزارش شده است که بالاترین رقم از سال ۱۹۷۳ تاکنون به حساب می‌آید.
• پایه پولی برحسب مصارف: سپرده‌های بانکی نزد بانک مرکزی تا سپتامبر ۲۰۱۸ بالغ بر 1729400000 میلیارد ریال گزارش شده است. این رقم نسبت به رقم قبلی 1613500000 میلیارد ریال برای ژوئن 2018 افزایشی ۹ درصدی داشته است.

معرفی فیلم آموزشی آموزش تامین مالی در بازار سرمایه

با توجه به اهمیت و جایگاه پولِ پایه در سیاست‌های پولی و مالی و تاثیرات گسترده آن بر بازارهای پول و سرمایه که نقشی مهم در تامین مالی بنگاه‌های تولیدی و خدماتی دارد، سایت اقدام به تهیه یک فیلم آموزشی ۱۵ ساعت و 53 دقیقه‌ای در زمینه آموزش تامین مالی در بازار سرمایه کرده است. این فیلم آموزشی در 11 درس تنظیم شده است.

درس اول این آموزش در ارتباط با شناخت بازارهای مالی و تابعه و همچنین قوانین و مقررات مربوط به این بازارها است. درس دوم تا چهارم نیز به بررسی مفهوم نرخ بهره، شیوه تعین آن، ارزش‌گذاری اوراق قرضه و ابزارهای سیاست پولی با تاکید بر نرخ بهره پرداخته است. در درس پنجم و ششم نیز بازار پول و مدیریت بازار اوراق قرضه بررسی می‌شود.
با توجه به اهمیت بازار سهام و نقش آن در تامین مالی بازار سرمایه، درس هشتم به شناخت بازار سهام و جزئیات این بازار پرداخته است. درس نهم و دهم نیز در تکمیل مطالب قبلی به بررسی بازار پول بین‌المللی و اوراق تعهد می‌پردازد. در انتها نیز موسسات مالی با صندوق مشترک و پوششی سرمایه‌گذاری تدریس شده است.

جمع‌بندی